30. 8. 2018: З ножом коло шыї
По теплій Пражскій яри пришов холод нормалізації, котрый тырвав понад 20 років. 50-та річніця інвазії войск Варшавского договору і слїідуючой окупації Чехословакії совєтьсков армадов выкликує вопрос, што бы было з Русинами, кебы… і кедь історіци творїня паралелной історії не люблять.
В рамках демократізачного процесу в Чехословакії ішли, мож бы повісти з русиньского середовиска, дві жаданя. Тото перше была леґалізація Ґрекокатолицькой церькви. Тота друга узнаня народности Русин. Перша, хоць в обмедженім режімі, ся подарила выбавити позітівно. Лїпше повіджено, стигла ся выбавити, покля пришли окупанты. Тота друга мусила чекати на своє досправдове позітівне выбавліня аж до кінця комуністічного режіму о веце як 20 років пізнїше.
І кедь іде днесь лем о теорії, шпекулації, є можливе, же не быти інвазії і слїдуючой окупації, Русины днесь могли быти десь інде і могло то овпливнити цїлый меджінародный русиньскый рух – скорїше або пізнїше.
На кінцю 60-ых років, уж было ясно відїти резултаты українізації в Чехословакії. Ніт, не піднимало ся чісло Українцїв, хоць демоґрафія была в позітівных чіслах. Навспак, в русиньскых селах штораз веце зачінали ся обявляти Словаци. Далшый приклад, же українізація приносила словакізацію є тот, же школы на русиньскых селах, котры із нашых руськых чародійнов палічков із дня на день стали україньскыма, штораз веце, під тиском родічів, котры не хотіли про свої дїти навчаня по україньскы, трансформовали ся поступно на школы словацькы. Порївнаня чісла руськых школ перед українізаціёв і чісла україньскых школ на зачатку 90-ых років є на заплаканя.
Тоты резултаты українізації собі усвідомлёвали вшыткы, в тім чіслї і єдна із ключовых особностей нормалізації, єден із сіґнатарів такзваного запрошалного писма про окупантів – Василь Біляк, сам русиньского походжіня. У своїх споминах, выданых по смерти, сам конштатує, же українізація была хыбов. І відїв то уж в споминаных 60-ых роках.
Значіть, вернийме ся перед окупацію і нарисуйме паралелну часову лінію без приходу „братьской помочі“.
В найоптімістічнішій варіанті думам, же максімално, што бы ся могло в рамках демократізачного процесу змінити в чехословацькій політіці, не быти інтервенції Москвы, є може вытворіня якойсь верзії комуністічного режіму тіпу Тітовой Югославії. Дале бы якбач путь не вела. Но в припаді вопросу Русинів бы така чехословацька верзія тітоізма была „екстра класа“.
Покля робиме з верзіёв, же Русины бы были десь меджі роками 1968 аж 1969 узнаны як повноправна народностна меншына, могло бы то мати непредставительны ефекты в різных областях. Было бы найправдопобнїше, же процес, котрый зачав аж в роцї 1989, бы зачав о 20 років скорїше. Повіджене зрозумілым языком: одділїня ся од україньской народности, будованя властных културно-освітнїх штруктур – втогды навеце іщі державных із державнов фінанчнов підпоров, выдаваня властной пресы, літературы і теперь тото найосновнїше – проба о зновувыбудованя свого школства і ку тому потрібна кодіфікація языка. Войводина на Пряшівщінї.
Якраз такы крокы, покля бы на то Русины в Чехословакії мали можливости по взорі Войводины, бы могли принести позітівны ефекты дома і за граніцями. Такы крокы, бы могли заставити роснучій тренд Русинів писати ся радше за Словаків, школы бы із україньскых не мусили трансформовати ся на словацькы. Вопросом є, ці бы Ватікан в такім припаді быв согласный із пучом словакістічного крыла в Ґрекокатолицькій церькви і доволив переписати Пряшівску ґрекокатолицьку єпархію із русиньской на словацьку, покля бы Русины не были неіснуючім народом на тій теріторії, і ці бы літурґічны переклады зачали робити ся лем до словацького, або може і до русиньского языка.
Покля припустиме, же Русины бы в тых подмінках досправды кодіфіковали язык, по роцї 1989 бы Пряшів міг дати новому возродному руху Русинів з решты посткомуністічных держав тото, што у войводиньскых Русинів было одсуджене на неуспіх. Є правдов, же Русины з Войводины пришли на 1-ый Світовый конґрес Русинів із кодіфікованым языком, но тота кодіфікація не была приятельна про карпатьскый языковый простор. І так зачали властны намагы о кодіфікацію, з чого выникли різны верзії і мы доднесь не годны ся доїднати на койне. Іншак бы могла вызерати сітуація, покля бы в тім самім часї мали кодіфіковану карпатьску варіанту русиньского языка уж 20, 15 років Русины в Чехословакії, покля бы в ній выходила преса, література, покля бы была в школах. Думам, же діскусії о тім, ці треба робити якысь „локалны“ верзії, бы были холем про тых розумнїше думаючіх воджатаїв руху в такім припадї ірелевантны і мы бы сьме днесь рїшыли іншы, важнїшы вопросы.
І є ту іщі єден важный факт. По неуспішній яри комуністічный режім потребовав холем дачім накормити народ. На тепші перед людей вытягли комуністы теплу, пахнучу федералізацію Чехословакії, што мало запхати ґамбы холем Словакам. То уж лем потвердило, же Чехословакія, то суть два братьскы народы – основателї, рівноправны народы, покля Русины, втогды про державу Українці, суть про Прагу і Братїславу така сама меншына, як решта.
Холодом нормалізації, маразмом, в котрім ся держава по окупації нашла, терпіли вшыткы жытелї, без різніцї народности. Но про Русинів нормалізація значіла і несхосновану можность знова быти на мапі, знова розвивати свою ідентічность, значіла продовжованя однароднёваня через українізцію. Намісто ружовых снів Русинам в подобі окупачных войск зістав лем ніж коло шыї і на ротї вопрос, ці іщі будуть даколи Русинами.
Петро МЕДВІДЬ
(Статя была написана як коментарь „Вступне до контроли“ лемківского радія lem.fm.)
