1. 9. 2022: Тридцять років прикапчаны
В конштітуції бы было што мінити, кебы была воля.
Словацька републіка собі 1-го септембра припоминать державным святом День Конштітуції Словацькой републікы. Є то вже тридцять років, што в екстремно скорім часї списав ся основный закон, потрібный про фунґованя державы, яка мала выникнути 1-го януара 1993-го року.
Каждый рік при тій нагодї можеме чути і чітати, же словацька конштітуція є модерна, добра, европска, наперек тому, же выникла в екстремно короткім часї.
Як неодборник на конштітучне право радо роздумы о тім, яка тота конштітуція є, зохаблю тым, што ся в тім вызнають. Но як член народностной меншыны мушу конштатовати, же конштітуція была прията в дусї словацького націоналізму, і тот стан тырвать доднесь.
Преамбула Конштітуції Словацькой републікы ясно декларує, хто „ту є дома“ і „чія держава“. Конштітуцію подля преамбулы приїмать словацькый народ, а аж о пару рядків далше ся споминать, же вєдно із народностныма меншынами і етнічныма ґрупами, котры жыють на теріторії Словацькой републікы.
Націоналный прінціп і перше місце про словацькый народ є ясно дефінованый, а прінціп общчаньскый, што є веце модернїше розуміня державности, в преамбулї хыбить. Ясно то свідчіть о атмосферї выникнутя Словацькой републікы, як і о тім, якого прямованя были політіцї, котры хотїли незалежну републіку і роздїлїня Чехословакії.
В тій самій добі, лем собі на то зохабили веце часу, выникала і конштітуція, котра мала быти основным законом новой Чеськой републікы.
Не знам, ці то было о тім, же собі на ню зохабили веце часу, но скорїше то подля мене было о тім, же Чехы собі не мусили „історічно выдобывати“ свою державность, як то розуміли подакотры їх словацькы політічны колеґове. Але правдов є, же в сусїднїй Празї, котра в тім часї іщі все была главным містом Чехословакії, выникла конштітуція, котрой преамбула дає цалком іншого духа цїлому закону.
Преамбула чеськой конштітуції говорить о обчанах Чеськой републікы, докінця рахує історічны корунны землї, котры жыють в Чехії, на Мораві і в Слезії. Не є першорядый чеськый народ, а пак прикапчаны народностны меншыны, лем є ту прінціп обчаньскый, бісїдує ся о обчамнах Чеськой републікы, без роздїлу їх народности.
Тот детайл може ся відїти як малый, лемже він робить великый роздїл в тім, як ся розуміє то, хто творить державу. Ці ідеме людей дїлити на тых главных, а пак на тых менше главных, або ці сьме собі вышткы рівны на єдній позіції в рамках нашого обчанства.
Кедь ся у 1992-ім роцї рїшыв текст конштітуції, мадярьскы політіци на Словакії не были спокійны наприклад і з тов преамбулов. На другім боцї ся озывали націоналісты, котры говорили о тім, же то є в порядку, а меншыны мають таку позіцію, же бы мали быти спокійны.
Знаме, же таку позіцію не мали. Знаме і то, же народностна політіка Словацькой републікы одвтогды зробила великы крокы допереду. Много ся подарило, поставлїня мешнын днесь і втогды не дає ся порівняти. Властно бы сьме могли „быти спокійны“. Но платить, же все є што злїпшовати.
За помалы тридцять років аж дотеперь не подарило ся Словакії прияти закон о народностных меншынах, і при днешнїм владнім хаосї уж зачінам быти скептічный, же ся то в тім владнім періодї і подарить, хоць амбіція была.
Но а за тридцять років не подарило ся ани зробити доста важну про меншыны зміну в преамбулї, а ани на то не є дяка, і то думам, же через цїле політічне спектрум.
І так сьме тридцять років прикапчаны. Кедь слухам тых, котры бісїдують, як є словацька конштітуція модерна, добра, европска, все мі прийде на розум, же ку тій доконалости, модерности, добру і европскости бы было добрї оправити єдну хыбу в преамбулї. Але то бы єм хотїв якбач барз велё.
Петро МЕДВІДЬ. Статя была написана як коментарь „Вступне до контроли“ лемківского радія lem.fm. Ґрафічна і языкова управа: ред. АРК в СР.
