11. 1. 2024: ЗІРС выдало далшы дві монументалны історічны публікації

Чехословацькый світ в Карпатах продовжує третім томом.

Здружіня інтеліґенції Русинів Словеньска (ЗІРС) довгодобо в рамках свого дїятельства занимать ся русиньсков історіёв. На своїм контї вже має дакілько філмів, публікацій, котры документують політічны, културны, але і умелецькы ці реліґійны аспекты різных історічных періодів народа населеного в Карпатах.

Ку кінцю 2023-го року ЗІРС выдало далшы дві монументалны історічны публікації, котры суть цїнным вкладом про вшыткых, котры хоць лем дакус інтересують ся русиньсков історіоґрафіёв, причім єдну з них можеме приписати ку популарно-научній літературї, а другу веце ку научным выданям.

Продовжіня Чехословацького світа в Карпатах

Здружіня інтеліґенції Русинів Словеньска у 2018-ім році выдало з нагоды святкованя сторочніцї першой Чехословацькой републікы публікацію з назвов Чехословацькый світ в Карпатах, в авторстві Владиміра Куштека.

На образовый матеріал, історічны знимкы, богата публікація мала за цїль припомянути собі період розвитку Підкарпатьской Руси в роках 1919 аж 1939, коли тота країна была частёв Чехословацькой републікы.

Пізнїше наслїдовало выданя продовжіня той публікації під назвов Чехословацькый світ в Карпатах 2. Другый том быв присвяченый історії штоденного жывота на Підкарпатьскій Руси.

В минувшім роцї ЗІРС выдало далшый том під назвов Чехословацькый світ в Карпатах 3. Книжка, єднако як попередні томы, має тексты писаны на чеськім, словацькім і русиньскім языку, котры знова збогачує величезне множество цїнных історічных знимок, якы досвідчують, же Владимір Куштек знова раз серёзно пробадав архівы.

Чехословацькый період лишыв слїд

В треїм томі найдеме такы капітолы як Воєньскый жывот в часах першой Чехословацькой републікы, Чеськы і словацькы подникателї в Ужгородї і Хустї, Підкарпатьске астрономічне общество в Ужгородї, Высыланя Чехословацького радія на Підкарпатьску Русь, але дочітаме ся і о розвитку будованя драг а автомобілізмі на Підкарпатю, о земледільстві, гасічах ці о кінах на Підкарпатю, но і много далшого.

„Чехословацькый період в роках 1919 – 1939 лишыв непереглянутельный слїд на Підкарпатьскій Руси,“ пише автор в резуме публікації.

„Передвойнове двадцятьлїтя принесло про Русинів народне возроджіня нелем в змыслї політічнім, але і в областях освіты і културы. Конштітуція ЧСР ґарантовала можности розвитку народного жывота і захованя властной ідентічности і членам іншых народностей, жыючіх в країнї. Вызначным фактором при обнові Підкарпатя была розвинутость западных частей републікы в господарьскій области і области освіты, а в непослїднї шорї участь чеськых і словацькых одборників на розвитку землї.“

Якраз о тых і далшых фактах подля автора подавають свідоцтва капітолы новой публікації. „В часах передвойнового періоду є в землї зазначеный розвиток і в областях сполоченьского жывота і културы.“

„Свідоцтва і спомины нам приипоминають Підкарпатьску Русь – сусїдню землю, з котров сьме жыли в сполочній державі, і котра є частёв сполочной културной і історічной дїдовизны,“ закінчує Куштек резуме в новій 184-сторінковій публікації.

Доповнена Країньска граніця професора Шворца

Історік Петер Шворц довгы рокы у своїх научных баданях інтересує ся і темами русиньской історії. Універзітный професор Пряшівской універзіты в Пряшові у 2003-ім році выдав по словацькы публікацію під назвов Країньска граніця меджі Словакіёв і Підкарпатьсков Русёв (рр. 1919 – 1939).

Была то першый раз уцілено спрацована моноґрафія, котра захоплює словацько-русиньскы односины в меджівойновім періодї, і їх цїлодержавны а меджінародны капчаня на веце як 400 сторінках.

Вєдно із фотоґрафічным матеріалом а добовыма мапами тота книга ілустровала представы різных сторон, як встановити выходну граніцю Словакії, а была нагороджена Преміёв Літературного фонду за научну роботу в роцї 2003, як і Оцїнїнём ректора Пряшівской універзіты.

По двадцятёх роках Здружіня інтеліґенції Русинів Словеньска выдало нову, розшырену верзію той публікації, де найдеме коло єдной третины нового матеріалу. Як повів про нашу редакцію професор Шворц, без нового матеріалу бы ся ани не пустив до другого выданя.

Книга не стратила актуалность

Шворц у вступнім слові пише, же Країньска граніця меджі Словакіёв і Підкарпатьсков Русёв (рр. 1919 – 1939) выникла на основі вецерочного баданя в домашнїх (словацькых, поз. ред.), як і загранічых архівах – в Празї, Боннї, у Відню. Были в нїй схоснованы архівны матеріалы з архіву і депозітарів Народного музея в Празї.

„Од першого выданя книгы у 2003-ім роцї перешло 20 років, а кедьже інтерес фаховой і лаіцькой публікы о проблематіку словацько-русиньского сполужытя і односин не перестав, докінця якраз наопак, нароснув, схосновав єм пропозіцію Здружіня інтеліґенції Русинів Словеньска, і ёго председы Інж. Яна Липиньского, приготовити друге выданя книгы,“ пише Шворц.

„Подля реакцій фаховой научной комуніты і цітованя книгы, книга не стратила нич із своёй актуалности, докінця в часї траґічного воєньского конфлікту Росії і Україны, котрый почав у фебруарї 2022-го року, вопрос граніць (державных і країньскых), а етнічности населїня в тім середнёевропскім просторї і історічнім контекстї іщі веце укріпив ся,“ продовжує Шворц у своїм вступі.

Граніця была все проблемов

Як пише автор у новім 420-сторінковім выданю великого формату, встановлїня будьякой граніцї поставленой на етнічных прінціпах было в середнёевропскім просторї одвсе великов проблемов.

„Выходило то з довгодобого етнічного перемішаня населїня різных народностей. Таку проблему не обышли ани Словаци, ани Русины.“ О граніцї Шворц пише як о одвікім феноменї, котрый в собі обсяговав дві тенденції – єдну, котра капчать, другу, котра оддїлює.

„Іншак тому не было ани у двох славяньскых сусїдів, Словаків і Русинів. Но меджі нима повстав вопрос граніцї як досправдовой чары дїлїня аж по выникнутю Чехословакії на кінцю рока 1918, респектівно в роцї 1919, кедь частёв Чехословакії стала теріторія днешнёго Закарпатя в сучасній Україньскій републіцї. Довтогды членове обидвох народів жыли вєдно в Угорьску. В половинї 19-го столїтя, правда, почали політічны представителї єдных і другых жадати властну автономну теріторію в рамках Угорьска, але вдяка резолутній неволї угорьской влады така державосправна алтернатівна не реалізовала ся. Значіть, не выникала ани жадна граніця меджі Словаками а Русинами,“ пише Шворц, котрый цїлу проблематіку словацько-русиньской граніцї детайлно бадать на сторінках нового выданя книгы.

Обидві публікації Здружіня інтеліґенції Русинів Словеньска, котры вышли з друку ку кінцю 2023-го року, были підпорены з Фонду на підпору културы народностных меншын.

 

Петро МЕДВІДЬ, ЛЕМ.фм, языкова і ґрафічна управа: АРК в СР