11. 3. 2023: Никыфор, церкви, Акция «Вісла» – темы з Лемками ідут як вода…

В посліднім часі даст ся видіти, што веце і веце трафлят на рынок комерцийні печатаных публикаций з темами, што звязаны сут з Лемками. Не дост, же мож переберати уж серед шырокой оферты, то книжкы тішат ся немалым заінтересуваньом.

Лем в остатнім часі проходила серия стріч з авторами недавно печатаных книжок – др. Кжыштофом Бучком і др. Губером Оссадником.

Тот першый написал книжку пн. «Перениманя грекокатолицкых церкви римокатолицкым Костелом на обшыри перемышльской єпархіі в роках 1944-1989». Є то докторска дисертация Кжыштофа Бучка, історика, реґіоналисты, абсольвента Університету М. Кюрі-Склодовской в Люблині та Папского Університету Яна Павла ІІ в Кракові. Обшырна книжка тыкат неопрацуваной дотепер проблематикы перениманя церкви католицкым Костелом на обшыри латиньской єпархіі в вызначеным періоді. Автор як першый з бадачів представил тот процес з перспективы римокатолицкого Костела – основом были джерела з костельных архівів, але тіж документы творены державныма інституциями.

Часова рама зачынат ся од 1938 рока, коли то послідній раз мож было прецизийні окрислити маєтковый стан Грекокатолицкой Церкви, яка в тамтым часі приналежала до Апостольской Адміністрациі Лемковины. Автор повоєнный період ділит на дві части, якы вызначают понтифікаты двох єпископів: о. Франтишка Барды (в роках 1944-1964 тырваня цілого понтифікату) та о. Ігнатия Токарчука (в роках 1966-1989 тырваня цілого понтифікату). Вказує механізм системового нищыня материяльной спадковины полудньово-східньой Польщы через комуністичны власти та діяня для його захованя – і через костельных єрархів, парохіяльне духовенство і вірных. Книжка єст богато ілюструвана архівальныма знимками церкви, печатало єй коросняньскє выдавництво Рутенус.

Прим веде Libra PL

В послідніх днях проходила тіж промоция публикациі выдавництва, котре вырастат на лідера, кєд іде о печатаня книжок односячых ся до карпатскых тем – выдавництва Libra PL з сідибом в Ряшові.

В Саноку, Коросні і Ряшові мож было познати ближе процес писаня книжкы пн. «Медже Ославом а Ясьолком. Східня Лемковина в роках 1918-1939». О збераню і анализуваню джерел, што становлят основу книжкы – зрыхтуваных в 30. роках ХХ ст. учытелями Квестийонариів в справі баданя середовиска – оповідал автор книжкы, др Губерт Оссадник – історик, реґіоналиста, кустош Музею Народного Будівництва в Саноку. Речены квестиюнариі то описы локальных соспільности зроблены місцевыма учытелями, обнимают они етноґрафічный, історичный, анторполоґічный, нацийональный, языкознавчый і соспільный портрет.

«Схоснуваны джерела, особливо Квестийонариі в справі баданя середовиска, были писаны з польской, часом ендецкой позициі. Пишучы іх учытелі не крыли своіх поглядів, стоячы в векшости на нацийональных позициях, забераючы голос в проходячій дискисиі о школі, котра окрем дидактичных функций (…) была тіж місцьом великой ривализациі, аж і борбы о єй характер – польскій або украіньскій» – пише во вступі автор. Подає він тіж, што жебы быти безсторонным, базу джерел дополнил подібныма джерелами, а то м.ін. робленыма грекокатолицкыма парохіями квестийонариями рыхтуваныма до шематизмів, інформацийныма квестиюнариями, материялами з тереновых бадань студентів веденых проф. Райнфуссом і інчыма.

Головна нагорода

Ряшівсвка стріча з др. Оссадником не без причыны проходила в сідибі Одділіня Польского Туристично-Краєзнавчого Товариства, бо нич зачали похыляти ся над книжком о східній Лемковині, то прошло торжественне вручыня головной нагороды 30. Загальнопольского Перегляду Краєзнавчой і Туристичной Книжкы. Найвисше оцініня Головного Заряду ПТКТ в катеґориі Альбомы трафило в рукы авторів публикациі «Церкви в полудньово-східній Польщы». Находят ся в ній соткы знимок авторства Каміля Палюшка. Нарогоду одобрали Ярослав Ґємза та Даміян Новак, авторы історичного вступу до альбому. Книжка чыслит близко 500 сторін і хоц выдана была в 2021 році, то тішыт ся так великым заінтересуваньом, што фурт єй додруковуют. Окладинку прикрашат фотоґрафія лемківской церкви свв. Космы і Даміяна в Войковій.

Никыфор в Болони

Дальшый успіх выдавництва Libra PL то книжка «Никыфор» авторства Мариі Стшелецкой. По нагородженій «Бескід без кіту» (нагорода ім. Фердинанда Вспанялого для найліпшой дітячой книжкы печатаной в 2019 році та ґрафічна нагорода в конкурсі Книжка Рока 2020 Польской Секциі IBBY), печатаню другой части – «Бескід без кіту. Зима» (тіж доціненой: спільна літературно-ґрафічна нагорода Книжка Рока 2022 Польской Секциі IBBY), фаховці выріжнили найновшу публикацию авторкы – книжку для діти о Епіфанию Дровняку. «Никыфор» нашол ся серед стох найкрасшых книжок выставы The BRAW Amazing Bookshelf, презентуваных в рамках ювіленой 60. едициі Торгів Дітячых Книжок в Болони.

Aкция «Вісла» – без гляданя «золотого середка»

В остатніх днях Літературне Выдавництво з Кракова печатало книжку авторства проф. Ґжеґожа Мотыкы пн. «Акция „Вісла” ’47. Комуністична етнічна чыстка». «(…) Операция проведена ґенералом Стефаном Моссором была в очывидный спосіб депортацийом і тым самым масовом політичном репресийом. Скаля насильства была величезна, шак обняла веце як 140 тисячів громадян свойой державы (…). Выселенці аж до кінця істнуваня Польской Народной Республикы жыли в стиґматизациі люди з акциі „В” і з той причыны были контролюваны орґанами безпекы, мали ограничену можливіст зміняти місце замешканя. Сміло мож зато узнати акцию „Вісла” за єден з найвекшых масовых комуністичных злочынів, якых ся допустили в повоєнній Польщы» – спостерігат автор.

«То книжка написана без стереотипів і упереджынь, без выбіляня ниякой страны, але і без гляданя „золотого середка” там, де го неє. Єй автор, професор Ґжеґож Мотыка, єст выдатным специялистом в обшыри найновшой істориі Східніх Кресів» – чытаме в блерпі публикациі.

«(…) Вказала ся [акция „Вісла” – прип. ред.] предовшыткым траґедийом не політиків і збройных боівок, але звыклых люди – польскых громадян. В єй наслідстві выселили веце як 140 тисячів осіб. Рішыня партийных диґнітарів на все змінило так само жытя переселеных, як і дальшых соток тисячів іх потомків. В безпрецеденсовый спосіб вылюднили полудньово-східні обшыри державы, а опустошены села Низкого Бескіду і Бєщадів доднес сут свідоцтвом той драмы» – чытаме.

«Акция „Вісла” є тіж історийом початків тоталітарного систему в Польщы. Знамениті вказує механізмы його діяня, безвзглядніст силового апарату і пропаґандове закламаня. Але головні є то книжка о людскій кривді» – пишут в рекомендациі книжкы.

Вшыткы публикациі сут доступны в бібліотеці Руской Бурсы в Ґорлицях.

Наталія МАЛЕЦКА-НОВАК,ЛЕМ.фм.

(Публікуєме в оріґіналї – лемківскім варіантї русиньского языка.)