26. 4. 2016: 25 років Світового конґресу Русинів

По довгых роках українізації, котра проходила в державах комуністічного блоку, на кінцю 80-ых і зачатку 90-ых років 20-го столїтя основанём русиньскых орґанізацій в окремых державах як Фенікс із попілю зачінав повставати русиньскых рух. Днесь тот рух звеме як третє народне возроджіня Русинів. Но русиньскы орґанізації, котры в розвалинах соціалізму зачали дїяти і возроджовати народ в окремых державах, скоро зрозуміли, же є потрібна сполупраца і в рамках цїлосвітового форуму.

Поступно ся одкрывали граніцї міджі окремыма державами і тым ся вытворили і новы можности про взаємны контакты міджі Русинами. Ідея зробити якыйсь цїлосвітовый форум Русинів ся наповила у 1991-ім роцї, кідь завдякы запаленым і одважным Русинам із Русиньской оброды (в тім часї існовала іщі Чехословакія і назва орґанізації была лем Русиньска оброда, аж пізнїше, по выникнутю Словакії зачала ся хосновати назва Русиньска оброда на Словеньску) і представителїв русиньского руху в далшых пятёх державах Европы і Северной Америкы, быв скликаный до Міджілаборець 1-ый Світовый конґрес Русинів (СКР), котрый мав про Русинів велике значіня і вырїшалный вплив про їх нове возроджіня. По довгім часї неслободы ту Русины світа надвязали першы контакты. Тот першый конґрес у Міджілабірцях положыв міцный фундамент і накреслив далше прямованя народностного жывота Русинів в бывшій ЧСФР, но мав таксамо великый вплив ай на розвиток русиньской комуніты в цїлосвітовім контекстї.

Од той історічной подїї минать уж 25 років. За тот період собі  СКР выбудовав свою орґанізачну штруктуру, котру днесь творять представителї Русинів Словакії, Україны, Польщі, Мадярьска, Сербії, Хорватії, Чехії, Румунії і Северной Америкы (США і Канада). Но вернийме ся на зачаток. Ку тому, што проходило 22-го і 23-го марца 1991-го року у Міджілабірцях.

 

1. Світовый конґрес Русинів

 

Довгорічный функціонарь Русиньской оброды на Словеньску Павел Дупканіч із нагоды 20-го юбілею од першого конґресу в новинках Інфо Русинв у чіслї 11/2011 на тоту історічну подїю споминав так:

„На челній стїнї салы, де проходило історічно перше засїданя Світового конґресу Русинів, было величезныма буквами надруковане найактуалнїше гесло: „Ой, пробудьте ся, Русины, жебы на Вас были пышны – дївкы, сыны. Жебы плоды нашых отцїв не пропали… Жебы гробы нашых предків не плакали.“

На основі єдного з першых схваленых законів у Чехословакії тогдышнїм парламентом ч. 85/1990 Зб. о здружованю людей, одкрыв ся вольный простор і на заснованя обществ на обчаньскім прінціпі. В згодї з тым законом было в Міджілабірцях засноване в 1990-ім р. і перше русиньске обчаньске здружіня під назвов Русиньска оброда (РО). Значіня заснованя РО з погляду далшого розвитку в русиньскім русї, є безспорно великый і єй взник вытворив потребны условія на то, жебы о рік пізнїше была в Міджілабірцях заснована і перша міджінародна русиньска орґанізація – Світовый конґрес Русинів (СКР). У Міджілабірцях была на тото приязна сітуація, бо то є область з перевладаючім русиньскым жытельством, котре ся уж і скорше выразно поставило проти насилной українізації.

Треба высоко оцїнити тых людей, котры стояли при зродї міджінародной орґанізації, а то главнї Василя Турка  (Словакія), Павла Роберта Маґочія (Северна Америка), Андрія Копчу (Польща),  Василя Сочку-Боржанина (Україна) і Любоміра Медєшія (тогдышня Югославія), котры і стали першыма членами выконного орґану СКР – Світовой рады Русинів (СРР). Першый світовый конґрес быв скликаный в Міджілабірцях в днях 22. – 23. марца 1991-го року  і ёго участниками были Русины з тых держав: Словакія, Польща, тогдышня Югославія, Україна і Северна Америка. Двойднёвый конґрес вів Александер Франко. Із вступным рефератом ту выступив тогдышнїй председа Русиньской оброды і першый председа СРР Василь Турок-Гетеш.

Василь Турок конкретнїше представив свою візію до найблизшой будучности. На тім історічно першім СКР выступив і проф. Павел Роберт Маґочій (Канада), котрый інформовав участників конґресу о історії карпаторусиньского народа і указав на потребу актівнї розвинути процес русиньского народного возроджіня.

Тото першый світовый форум русиньской комуніты мав велике значіня главнї в тім, же наштартовав новодобый возроджуючій процес Русинів во вшыткых областях културно-сполоченьского і хрістіаньского жывота в окремых державах. На конґресї в Міджілабірцях ёго участници здобыли першы інформації о жывотї Русинів в окремых країнах, надвязали першы міджінародны контакты і договорили ся на конкретній сполупраці. За найосновнїше той міджінародной стрічі Русинів перед 25-ма роками в Міджілабірцях мож брати тото, же собі становили  смілы конкретны цїлї і поступы, як досягнути узнаня і зрівноправнїня Русинів у своїх країнах. 1-ый СКР по першый раз схвалив Світову раду Русинів (СРР) як найвысшый выконный орґан, котрый буде дїяти міджі двома засїданями конґресу. Конґрес схвалив і свого першого председу, котрым ся став  Василь Турок із Чесько-Словеньска, і котрый стояв на челї той міджінародной орґанізації повных 10 років.

 

О конґресї писало і „Нове життя‟ – Каравана іде дале

 

На зачатку 1991-го року Александер Зозуляк, котрый ся пізнїше в тім самім роцї став шефредактором першых русиньскых пореволучных новинок-тыжденника, котрый зачав выходити в бывшій Чехословакії під назвов Народны новинкы. В часї 1-ого СКР А. Зозуляк робив іщі у редакції новинкы Нове життя, што были україньскы новинкы, якы в тім часї были „перетрансформованы“ на тыжденник „Русинів-Українців ЧСФР“ (Чесько-словеньска федератівна републіка). О конґресї на сторінках Нового життя інформовав і він.

„… В Міджілабірцях сітуація была інакша: кідь у Пряшові (позн.: ту ся говорить о міджінароднім научнім семінарю „Традіції реґіоналных култур Русинів-Українців у Карпатах і діаспорї“) перевагу (што до чісла) мали тоты, што суть україньской орьєнтації, то ту перевагу мали Русины – домашнї, але і з Підкарпатя, Польска і Югославії. Найострїше выступали Підкарпатцї, а найрівноважнїше – югославскы Русины (їх выступлїня ся мі любили найвеце). Ту є прічіна ясна: кідь першы лем ся добивають своїх прав, то тоты другы їх мають признаны в найвекшій мірї, праві они суть державов узнаны як самостатна народность. За то боёвали і Підкарпатцї, і нашы Русины, але і Лемкы. А же ся в Чесько-Словеньску створюють подобно добры условія як у Югославії, о тім свідчіть і першый Світовый конґрес Русинів у Міджілабірцях, де силно прозвучало: „Мы Русины!“ Гей, то прозвучало, а за свою ідентічность, за своє узнаня Русины Чесько-Словеньска вырїшыли боёвати. І як повів Шевченко: „Боюйте – выбоюєте!“…

… Весна – часть року, кідь вшытко ся пробуджать до жывота. Так істов сімболіков є і в першых днях весны зреалізованый першый Світовый конґрес Русинів, Русинів пробудженых до жывота. А ці будуть зберати уроджай, то залежить од них самых, од каждоденной  тяжкой роботы, якой їх чекать много.“ („Міцно прозвучало: „Ми русини!“, „Нове життя‟ ч. 13 /1991, 1. стор.)

В тім самім чіслї „Нового життя‟ быв у додатку під назвов „Голос Русинів – з нашых сел і міст“ публікованый і выступ Павла Роберта Маґочія на конґресї. Статя мала назву Карпаторусины: новый ці возродженый народ?

„Обертаючі ся к Пряшівщінї в Чесько-Словеньску мушу повісти, же мы в Америцї не цалком сьме были несподїваны з возроджіня русинства. Тадь україньска орьєнтація ту нїґда не мала таке глубоке корїня, як на Підкарпатьскій Руси… Несподївала нас але швыдкость, з яков зареаґовали Русины на Пряшівщінї. До тыждня по револуції 17. новембра 1989 у Пряшові ся уж зышла ініціатівна ґрупа. Она зліквідовала політічно скопромітованый „Культурний союз українських трудящих“ і на єй місцю установила „Союз русинів-українців Чехо-Словаччини“. Але кідь дакотры Русины пришли на то, же нова орґанізація не одповідать їх потребам, они заложыли в марцу 1990 року свою властну орґанізацію в Міджілабірцях – Русиньску оброду. Інтересно, же прихыленцї Русиньской оброды – то векшынов люде молодшого поколїня, не так скушены в орґанізачных дїлах, але без шпляхів сполупрацы з комуністічнов владов до р. 1989… З многых аспектів русиньскый рух мать векшы успіхы на Пряшівщінї, як в іншых країнах, де скоріше не екзістовав…“

Зозуляк в публікованю матеріалів із конґресу продовжовав і далшім чіслї „Нового життя‟ ч. 14/1991, кідь опубліковав текст Василя Турка-Гетеша, што таксамо вышло в додатку „Голос Русинів – з нашых сел і міст“ під назвов Найглавнїшый – проблем народной ідентічности.

„… Сьме свідками історічного моменту в жывотї Русинів, не берьте то як ефектный штілістічный елемент, але як факт, котрый жывот Русинів двигать на высшый ступінь їх розвитку. Саме познаня, же можеме выступати як самостатный народный субєкт перед тварёв вшыткых народів світа, вытварять в нашых душах простор на гордость і радость. Думаме сі, же то, што сьме дістали од своїх предків, честно і іщі примножене даме нашым потомкам, хоць донедавна ся нам відїло, же наша ґенерація ся той радости уж не дожыє. Відїло ся нам так зато, бо наш народный жывот быв безнадїйно затоптаный до болота – самы русиньскы сыны го затоптали, бо служыли іншым інтересам, як інтересам свого народа… Подля мене першым і найглавнїшым проблемом є проблем народной ідентічности, котрый в різных реґіонах Европы мать різну інтензіту… Теперь ту поужыю знаму арабску пословіцю: „Псы брешуть, а каравана іде дале!“ Наша каравана ся підняла на ногы, іщі кус стоїть на місцю, але першый верблюд уж выкрочів.“

 

Од першого по сучасность

 

Од першого конґресу минать 25 років і конґрес од того часу проходив у Криницї (Польща) в 1993-ім роцї, в Руськім Керестурї (Югославія – днесь Сербія) у 1995-ім роцї, в Будапештї (Мадярьско) в 1997-ім роцї, в Ужгородї (Україна) в 1999-ім роцї, в Празї (Чехія) у 2001-ім роцї, у Пряшові (Словакія) в 2003-ім роцї, далшый в Криницї у 2005-ім роцї, в Сіґетї (Румунія) у 2007-ім роцї, в Руськім Керестурї і Петровцях (Сербія і Хорватія) у 2009-ім роцї, у Пілішсенткерестї (Мадярьско) у 2011-ім роцї, Мукачові і Сваляві (Україна) у 2013-ім роцї і в містї Дева (Румунія) у 2015-ім роцї.

У функції председы Світовой рады Русинів вычеряли ся дотеперь Василь Турок-Гетеш, Александер Зозуляк, Андрій Копча, Павел Роберт Маґочій, Дюра Папуґа, і сучасным председом рады є Штефан Лявинець.

 

Мґр. Петро МЕДВІДЬ, Пряшів