28. 4. 2023: Як одкрыв ся мі поклад. О актуалности Духновіча, або статя до 220 років од народжіня будителя

Кедь одкрыв єм тот поклад, пришов єм на то, же Духновіч є іщі все актуалный.

О тім, же у 2023-ім роцї буде округлый юбілей, 220 років од народжіня нашого найвызначнїшого будителя – Александра Духновіча, розудмовав єм довго, уж минувшого року. Роздумовав єм над тым, ці знова треба вуде писати даяку статю.

Самособов, треба буде. Але о чім? Тадь статей о Духновічови уж было написаных якбач міліон, інтерпретовав ся з різных боків, а і я сам уж єм „дав свій вклад“ пять років тому, кедь єм написав статю ку рочніцї народжіня з назвов Духновіч: сирота, сын, отець. Што уж нове выдумам? Знова повторяти стораз писаны і бісїдованы факты?

Но жывот то зарядив сам. Мала позначка. Духновіч має много памятників, бюст, памятних таблиць. Але треба спомянути, же будитель має і єден жывый памятник. Тым є Театер Александра Духновіча в Пряшові, єдиный русиньскый професіоналный театер у світї, котрый по будителёви несе назву, і котрый представлює тоту найвысшу културу в русиньскім языку.

І якраз театер помагать днесь писати і тоту статю. Бо вдяка нёму здобыв єм далшый новый погляд на Александра Духновіча, і то такый, котрый єм ани не очековав.

Дакус забыта пєса

Русиньскый театер в Пряшові несе назву по Духновічови, а властно чом? При вшыткых ёго професійных інтересах, при ёго возроднім роботї, може забываме на то, же Духновіч вступив і до історії русиньской драматурґії, до історії театру, і то в часах, коли і векшы народы, наприклад і Словаци, лем зачінали з театром, так само на непрофесіоналній уровни.

Не написав того много. Перша пєса, котру написав у 1850-ім роцї, мала назву „ДобродѢтель превышаетъ богатство‟. Гра в трёх дійствах стала меджі народом популарнов. Много раз была поставлена на театралній сценї нелем у 19-ім, але і у 20-ім столїтю. І на переломі міленій єй в репертоарї мав Театер Александра Духновіча, а пєса знова мала успіх, так в містї, як і на селї.

О два рокы пізнїше Духновіч написав пєсу „Головный тарабанщикъ‟. Но тота за словами нашого літературознателя Валерія Падяка ниґда не дістала ся на театралны сцены, лем раз, іщі за фунґованя Україньского націоналного театру в Пряшові, котрый по 1990-ім роцї став театром Духновіча. Но ниґда по русиньскы.

Проблема другой пєсы Духновіча быв язык. Выбрав славено-руськый язык, якусь славяньску латину, котров реално нихто не бісїдовав, а котрій уж втогды малохто розумів.

Чом? Была менше добра? Нїт. Духновіч і в тій пєсї потвердив, же знать роздумовати драматурґічнов оптіков, і же є добрым драматурґом на свій час. Зато, і кедь того не написав велё, ёму правом належыть і званя драматурґ, і правом театер дістав назву по нїм.

Проблема другой пєсы Духновіча быв язык. Покля першу пєсу написав на краснім народнім языку – русиньскім, котрым бісідовали Русины, про свою другу пєсу выбрав славено-руськый язык, якусь славяньску латину, котров реално нихто не бісїдовав, а котрій уж втогды малохто розумів.

Но Духновіч тот язык брав за высшу форму, высшый штіл языка, за якыйсь літературный штандард, котрый мав фунґовати вєдно з народнов бісїдов, і він обидва тоты штілы у своїх творах хосновав.

І так пєса, хоць якостёв добра, но з причіны языка, не была прията, і на довгы рокы зістала лем в надрукованій верзії без векшого інтересу, з єднов нам знамов верзіёв у театрї.

Тото змінило ся теперь, бо русиньскый театер вырїшыв, же оддасть почливость Духновічови тым, же до свого репертоару з нагоды округлого юбілею од народжіня дасть якраз пєсу „Головный тарабанщикъ‟. І я дістав можливость першый раз протлумачіти тоту пєсу до языка, котрому Русины будуть розуміти.

Сюжет простый, но красный, острый і ласкавый гумор

Сюжет пєсы Головный тарабанщік, так ся записує в новім перекладї, є простый. Цїла єдноактова пєса одбывать ся в домі Артура Празноглавского де Еадем, десь в містї, може і в Пряшові. Празноглавскый є богатый арістократ, котрый „ліфровав всячину каждому“ почас Кошутового бунту, і так заробив грошы, і „добра накупив“. Любить свою жену, з котров не мають дїтей, а головно любить свій маєток.

У нёго жыє Любіця, сирота по ёго братови, і ёго наслїдніця. І єй властно любить, але як має быти наслїдніця, мала бы так само найти собі даякого арістократа.

Окрім того, же не має властных дїтей, му іщі хыбить „чести“. Тото бы подля свого думаня здобыв, кебы „за свою роботу“ здобыв тітул барона, тадь уж тітулы мають і Дураковскый, Ословіч а Надутовскый, лем він нїч, або кебы холем мав владну функцію. Функцію владного радника.

І так до себе домів прийме молодого урядника Владиміра Нравовіча, Русина з Нравоселіцї, котрый має мати велике слово у пана начальника, з надіёв, же він бы му міг помочі ку функції. Владимір є залюбленый до Любіцї, она любить ёго, але наперек тому молодый чоловік радше бы ся зрік своёй любви, як кебы мав зречі ся свого отця, што од нёго жадать Празноглавскый, убогого ткача Федора Нравовіча, котрому бунтовници выпалили хыжу і прийде за Владиміром до міста.

Владимір не хоче порушыти четверту Божу заповідь, а не хоче ани корупціёв з боку Празноглавского помочі богатому арістократови до функції. Наопак, боронить тых людей у функціях, котры ся там дістали честно, вдяка тому, же розуміють своїй роботї, бо таку справедливость і нравы має заскіплены до сердця од свого отця, котрого называть „чести достойнїшым“ і „любезным своїм родічом“.

На сценї взникать много важных, але і гуморных сітуацій. Духновіч хоснує іронію уж при менах – Празноглавскый, Ословіч, Надутовскый, Дураковскый, або головный справця ёго маєтку Подлизовскый, характерізує їх тым, але єднако так характерізує і Владиміра а Федора, котры мають призвіско Нравовіч і суть з Нравоселіцї. Золотым клинцём є, кедь Празноглавскый наконець сам собі выбавить функцію. Владарь лем про нёго выдумав честну функцію, котров є головный начальник придворных тарабанщіків (бубнарів) і трубачів, і він потїшеный біжыть домів, жебы ся похвалив. Вдяка тій функції уж бы пристав і на весіля Любіцї з „голотарём“, Русином, котрый не має арістократічне походжіня.

То, же владарь з нёго зробив жарты, же з нёго зробив головного бубнаря, котрый ани не буде грати, лем давати знак іншым, коли мають грати, Празноглавскый не може зрозуміти із своёв порожнёв головов.

Історічный контекст

Не мож выхабити історічный контекст той пєсы, і дістати ся через нёго до актуалности того твору.

Знаме, бо то є в драматуґічных позначках Духновіча, же пєса одбывать ся в домі Празноглавского. З тексту є ясне, же в містї, а выдедуковати мож, же бы то міг быти і Пряшів. З тексту так само знаме, же пєса одбывать ся у 1849-ім роцї. Як то мож знати, кедь рокы ся не споминають?

За Володиміром прийде ёго отець Федор, котрому пропав вдяка бунтовникам цїлый ёго убогый маєток і споминать, же ниґда не забуде на день 27-го апріля, „то была Свята Пятонька“, кедь бунтовници пришли і вшытко спалили. Духновіч до тексту закодовав свою судьбов, кедь в тім часї у 1849-ім роцї сидїв у арештї в Кошіцях, быв там аж до 5-го мая.

На тоты конотації звернув увагу Валерій Падяк, з котрым єм міг при перекладї конзултовати історічны реалії, але і дакотры языковы вопросы, за што єм вдячный.

Духновіч до тексту закодовав свою судьбу, кедь в тім часї у 1849-ім роцї сидїв у арештї в Кошіцях, быв там аж до 5-го мая.

По далше, Духновіч пише тоту пєсу у 1852-ім році, значіть по потиснутю повстаня, коли Русины придали ся на бік цісаря – Австріяків, докінця за цісарём ішла русиньска делеґація, котра му принесла меморандум, в якім были русиньскы народностны і політічны пожадавкы.

А правдов є, же і кедь не вшытко, але дакотры пожадавкы досправды были вдяка Австріякам сповнены. До урядів діставали ся і Русины, прикладом є і Владимір, а народы монархії, перед далшов волнов мадярізації в Угорьскім кралёвстві, могли жыти дакус вольнїше, могли ся одкликовати на рівноправность, і далшы здобыткы втогдышніх револуцій.

Зато можеме думати, же Духновіч то пише і під впливом якойсь надії, евфорії, хоць сам в пєсї вказує, же не вшытка арістокрація так думать, же бы сьме собі мали быти теперь вшыткы рівны, же честь і заслугы, не тітулы ся честують. Але то уж переходиме до актуалности.

Актуалность тарабанщіка

Не хочу, жебы то звучало як даяке кліше, же ідеме прославляти найвекшого будителя, і зато є то актуална драматурґія. Но в припадї Духновіча і ёго тарабанщіка то не є кліше, лем факт.

Празноглавскый нечестным способом, корупціёв, бо Владимірови дасть нелем бываня з тым цїлём, але іде му подаровати і коня, і золоту узду, і бріліантову табакерку, хоче здобыти функцію владного радника. Ці дашто ся змінило за тых 171 років од написаня пєсы? Ці маєме мало припадів, коли ся пришло на то, же політіци, высокошкольскы педаґоґове, многы іншы урядници, функціонарї здобыли функцію, статус або і высокошкольсый тітул подводом? Же то здобыли корупцёв, або через корупцію здобыли іншы добра?

Бой нечестности і честности не закінчів ся, і денно мы свідками корупчного справованя і подводів на функціях, тітулах, поставлїню, статусї.

Ці любов двох молодых людей не є доднесь єдным із найчістїшых чувств, , котры має чоловік од Бога? А ці дотримованя четвертой Божой заповідї, без огляду на то, ці чоловік віруючій або нїт, просто честованя своїх родічів, не є доднесь моралным імператівом, котрый, покля хоче чоловік мати покійну і чісту совість, мусить стояти над вшыткыма дїлами, якы чоловіка тягнуть, включно чувства любви або даякых выгод?

А нелем то. Духновіч одкликує ся на рівноправность людей, рівноправность народів, одкликує ся на здобыткы револуцій 19-го столїтя. Коли уж не є роздїл меджі арістокраціёв і простым народом. Любіця пересвідчує свого стрыка, же вшыткы сьме перед законом і владов, вшыткы на образ Божый створены, рівноцїнны, рівноправны. І так Русин Владимір, честный чоловік, хоць не арістократічного походжіня, лем сын честного ткача, не має ся за што ганьбити, і не має чом не быти добрым мужом про Празноглавского наслїдніцю.

І тото є так само актуалне доднесь, аж веце якбы сьме хотїли. Бо хоць Духновіч пише о рівноправности, о рівноправности і про Русинів, і може надіяв ся на то, же то так уж є і буде, сам з Празноглавского робить того, хто то не акцептує.

Навеце, скоро пришла мадярізація, пак сьме пережыли довгы рокы неіснованя, але і кедь днесь сьме в іншій сітуації, тото дїло не є вырїшене. Кілько народів світа є доднесь притискованых і нерівноправных, включно Русинів на Українї? Кілько людей є нерівноправных? Кілько є такых Празноглавскых – політіків, богачів, бізнісменів, оліґархів, котры ся чують дашто веце як убогы ткачі – простый народ?

Бой за рівноправность ани здалека не є докінченым, завершеным дїлом. І каждый день за ню треба боёвати ся, іншак єй можуть стратити і тоты, котры єй днесь мають.

Значіть, Духновіч з тарабанщіком є актуалный, бо темы, котры собі взяв до мерьку, суть тоты самы темы, котры рїшыме і днесь. Старчіть собі за діёвы особы замінити сучасны особы, за тітулы ґрофів і фунцкії радників іншы тітулы і функції, а сьме в хыжі днешнёго Празноглавского, в котрім ся одбывать тото саме, што в половинї 19-го столїтя.

Одкрыв ся мі поклад

І так вдяка можности робити переклад Духновіча до русиньского языка, з намагов заховати в сучасній верзії высшый штіл языка арістокрації, і наслїднов драматурґічнов роботов на пєсї, одкрыв ся мі поклад. Одкрыв ся мі твор мало познатый, котрый теперь, вірю, вдяка театралній інсценації, першій русиньскій, одкрыє ся і шыршій русиньскій, але і нерусиньскій публіцї.

А Русины через тот поклад будуть знова раз годны вказати, же Духновіч не є лем нашым будителём, але є все актуалным автором, котрый має што повісти і днесь.

Не потребовав на то тяжкы філозофічны трактаты, выстарчів собі і з комедіёв, даколи аж фрашков, в котрій як хірурґ заріже ся до нашых бід, гріхів, моралных вопросів і радостей. До нас. Лем бы ся нам веце понурити до ёго творчости.

Петро МЕДВІДЬ, ЛЕМ.фм, языкова і ґрафічна управа: АРК в СР.