4. 6. 2022: Іван Ковач – русиньскый політік, котрый сидїв із Солженіціном
В ґулаґу одсидів собі сім років.
Минuло 110 років од народжіня Івана Ковача – русиньского правника і політіка, котрый походив із Підкарпатьской Руси.
Быв єдным із тых, котрых твердо дотулили ся совєтьскы репресії по анектованю Підкарпатя і приєднаню до совєтьской Україны.
Русиньскый політік і правник
Народив ся Іван Ковач 2-го юна 1912-го року в селї Зарічя. Учів ся на руській ґімназії в Мукачові, потім штудовав на Універзітї Карловій в Празї, на універзітї в польскім Познаню, і на мадярьскых універзітах в Печі і Будапештї.
Почас штудій в Празї быв Іван Ковач орґанізатором русиньскых русофільскых штудентьскых обществ і редактором новинок „Наш карпаторусскій голосъ‟.
В крізовім роцї 1938 быв членом Централной руськой народной рады, котра была русофільской орьєнтації. Ковач підтримовав намагу рады о наповнїня права на автономію Підкарпатьской Руси, но вєдно із сохранїнём інтеґріты і сувереніты Чехословакії.
По выменованю першой автономной влады Підкарпатьской Руси Андрія Бродія быв скретарём міністра Штефана Фенцика, но не мав промадярьскы сімпатії як ёго міністер.
Розпад ЧСР і обсаджіня Підкарпатя Мадярьском было про Івана Ковача особнов траґедіёв і страчінём ілузій о ёго бывшых русофільскых колеґах, із котрых нараз были мадярьскы патріоты. Мадярьскыма урядами быв кваліфікованый як політічно несполягливый і быв під поліцайным мерьком.
Войновы рокы
По заатакованю Совєтьского союзу Нїмецьком і выголошіню войны Мадярьском быв інтернованый і посланый до тзв. робочого лаґру.
По неуспіхах 1-ой і 2-ой мадярьской армії в Сталінґрадї были мадярьскы власти примушены выголосити цїлкову мобілізацію, што значіло, же до армії зачали брати і політічно несполягливы особы. Так на ярь 1943-го року до армії наступив і Іван Ковач і одышов на выходный фронт.
О рік пізнїше, коли зачала мадярьска армія цофати назад, Ковач зачав орґанізовати дезерцію вояків русиньского походжіня. Прозрадили го і майже дістав смертельну кару. Пережыв вдяка скорому поступу Совєтів на теріторії Мадярьска по тім, што Румунія выступила із союзницького звязку з Нїмецьком, вдяка хаосу в мадярьскых політічных кругах і слїдуючому розпаду мадярьской армії.
Сидїв із Солженіціном
Од септембра 1944-го року робив Іван Ковач тлумача в штабі 2-го Україньского фронту під веджіньом маршала Малиновского. Войнова анабаза Ковача скінчіла у Відню. В маї 1945-го року быв менованый дочаснов мадярьсков владов уповномоченым мадярьского Червеного креста про репатріацію мадярьскых гражданів із німецькых концентрачных лаґрів з центром в Празі.
По сповнїню той задачі жадав о обновлїня свого чехословацького обчанства і зачав ожывлёвати русиньскы штудентьскы общества в Празї. Знова вернув ся і ку публістічній роботї. Но тотраз была сфера ёго дїяня обмеджена малов кількостёв русиньскых штудентів, котры приходили до Прагы вже лем із выходной Словакії.
Підкарпатя было під Москвов, значіть русиньскы штуденты до Прагы ся уж одтыль не дістали. Докінця і тоты зо старшых рочників, котры хотїли докінчіти штудії в Чехословакії, мусили таїти своє походжіня, бо были на основі Бенешовых декретів выглядаваны поліціёв і передаваны совєтьскым орґанам як совєтьскы обчане.
В октобрї 1948-го року быв Іван Ковач затриманый чехословацьков тайнов службов StB і обвиненый із участи у фашістічнім русї на Підкарпатьскій Руси в 1930-ых роках під веджінём Штефана Фенцика.
Пізніїе вказало ся, же то было зроблено на розказ совєтьской тайной службы. Зачатком 1949-го року быв переданый совєтьскым аґентам МҐБ (пізнїше КҐБ). Тайно, через Відень і Будапешт, быв перевезеный до СССР. В Москві быв Іван Ковач одсудженый на 10 років арешту. В ґулаґу быв 7 років, сидів там вєдно із російскым писателём, дісідентом Александром Солженіціном.
Жывот в Кошіцях
10-го септембра 1956-го року, зо зачатком реформ Хрущова, было обвинїня проти Івана Ковача Воєньсков колеґіёв Верьховного суду СССР зрушене, было му признане ёго чехословацьке обчаньство, і доволили му одыйти до Чехословакії.
В Празї на желізнічній штації знова затримала го StB і Ковач одсидів собі далшый рік в арештї на Панкраці. По роцї быв пропущеный без пояснїня і одышов жыти до Кошіць.
Там учів російскый язык на Універзітї Павла Йозефа Шафарика, орґанізовав Пушкіновы фестівалы російской поезії, 25 років стояв на челї містного Руського клубу. У 1960-ых роках остро полемізовав із пряшівскыма українізаторами Русинів.
Написав і інтересны памяти, котры в комуністічній Чехословакії не могли быти публікованы. Посередництвом ёго родины были тайно перевезены до США і уложыли їх до Солженіціновой Всеруськой мемоаровой бібліотекы у Вермонтї. Іван Ковач умер 12-го новембра 2002-го року в Кошіцях.
(Подля книжкы Ivan Pop: Podkarpatská Rus – osobnosti její historie, vědy a kultury протлумачів, обробив і скоротив Петро Медвідь.) Ґрафічна і языкова управа: ред. АРК в СР. Фото: rusyn.sk.
