5. 4. 2023: Свідник є далшым русиньскым містом. Выставна скриня українізації вернула ся ку свому

Русиньскым стало офіціално місто і окрес.

Русины на Словакії до марца 2023-го року мали лем єдно місто, в котрім вас вітала назва по русиньскы – Меджілабірцї. Тото ся змінило вдяка остатнїм списованям жытелїв, а так само новому наряджіню влады, котрым ся выдає список народностных сел і міст.

Днесь уж нелем Меджілабірцї, але і Свідник вітать вас таблічков із своёв назвов по русиньскы, а прибывати будуть і далшы публічны означіня як назвы урядів, публічных будов, уліць. Русиньскый язык став языком урядным в містї. Кедьже Свідник став офіціално і русиньскым окресом, урядна комунікація по русиньскы, написы, основны інформації, суть ґарантованы і на тій уровни урядів.

Місто проґресу

Колись давно, іщі за комуністічного режіму, у Свіднику мож было відїти напис: Свідник – місто проґресу. І „проґрес“ комуністы брали всесторонно.

Свідник выникнув аж в 20-ім столїтю, у 1944-ім роцї, злучінём двох русиньскых сел – Вышнёго і Нижнго Свідника. Штатут міста здобыв аж у 1964-ім роцї. Нововыникнуте місто під Дуклёв, без історічной традіції, може днесь послужыти як ґалерія будовательского проґресу соціалістічного зряджіня. В містї не было історічных будов, были лем ґрекокатолицькы храмы і каштель, но зато штілы другой половины 20-го столітя ся ту мож учіти.

Свідник міг дістати грошы на то, жебы збудовати в окресї желізніцю. Намісто того зачав ся іщі перед кінцём режіму будовати аеропорт.

Но і так має Свідник своє чаро, чому бізовно помагать бронзова пластіка армадного ґенерала Свободы, ці монументалный памятник Червеной армії. Самособов, зробили ся і далшы дїла, котры помогли Свіднику дістати містьскый характер і розвивати ся. А ту треба припомянути, же тота переміна дїяла ся вдяка ґенералови Свободови, котрый із своїм корпусом ослободжовав тот край.

Наприклад днесь має місто і великый пространный амфітеатер, котрый допоміг културному розвитку нелем Свідника, але і реґіону.

Но бывшый режім ішов іщі дале. Свідник ани втогды, кедь каждый робив, і каждый мав грошы, не міг дістати грошы на то, жебы збудовати в окресї желїзніцю. До міста проґресу бы предці так стара технолоґія як штрека ани не пасовала. Намісто того зачав ся іщі перед кінцём режіму будовати аеропорт. Тот  зачав дїяти у 1990-ім роцї.

Ніт, не стигнув служыти комуністічным владарям, жебы комфортно шторік могли прийти  летадлом на конець републікы і кланяти ся на Дуклї. Днесь служыть про шпортове лїтаня і іншы шпортовы ці културны подїї, а Свідничане, як і цїлый окрес, суть і далше одказаны на автобусы.

А кедь ся бісїдує о будованю взорового соціалістічного міста, пак самособов не могло ся забыти ани то, же автохтонных жытелїв, котры столїтя голосили ся ку Русинам, треба шумнї-краснї зукраїнізовати.

Выставна скриня українізації

Місто Свідник за бывшого режіму досправды стало выставнов скирнёв українізації Русинів. На теріторії, де довгы рокы дїяв наш соловей, будитель і священик Александер Павловіч, і де іщі в роцї 1930 голосило ся у Вышнїм 61 процент, і Нижнїм Свіднику аж 85 процент людей ку Русинам, мав успішно зреалізовати ся і народностный „проґрес“.

Од 1956-го року у Свіднику шторік проходив великый україньскый фестівал, котрый орґанізовав втогдышній Культурний союз українських трудящих (першый рочник проходив рік скорїше в Меджілабірцях), і котрый ненасилнов, културнов формов, мав выформовати і Русинів, жебы знали, хто суть.

По змінї режіму і зачатку нового русиньского возродного руху по 1989-ім роцї, і орґанізаторы фестівалу актуалізовали ся. Фестівал зачав робити такзваный Союз русинів-українців Словацької республіки, і фестівал змінив назву на Свято культури русинів-українців Словаччини.

Словацькый народный музей – Музей україньской културы у Свіднику є другым, не менше важным елементом быв, а і є, у Свіднику музей. Днешнїй Словацькый народный музей – Музей україньской културы, котрый выникнув у 1956-і роцї, а од 1964 є у Свіднику, так само масіровав і масірує мозґы. Музей не є лем єдна будова, належыть до нёго і Ґалерія Дезідерія Міллого і величезный сканзен, такой при амфітеатрї.

Самособов, музей выникав у своїм часї, і втогды было лем Українцїв, а Русинів офіціално нияк. Но і кедь вже 33 років суть Русины узнаны, ку свому ся не дістали.

Самособов, музей выникав у своїм часї, і втогды было лем Українцїв, а Русинів офіціално нияк. Но і кедь вже 33 років суть Русины вызнаны, ку свому ся не дістали. Музей у Свіднику далше зіставать україньскым, а хоць має скоро вшытко у своїм збірковім фондї, включно сканзену, з русиньскых сел, презентує то як україньску културу, україньску дїдовизну.

Десяткы жадостей, скарг Русинів о зміну назвы музея, або холем перенесїня русиньскых експонатів до збіркового фонду Словацького народного музея – Музея русиньской културы в Пряшові, котрый Русины дістали як цукерлик намісто Свідника, дотеперь не помогли.

Лемже днесь є ясне, же ани релікты комуністічной українізації не помогли у своїм часї зукраїнізовати Свідник, не забранили по 1989-ім роцї вернути свідницькым Русинам ку своїй ідентітї, а мож повісти, же українізації дав теперь Свідник своє „збогом“.

Русиньске возроджіня і неуспіх українізації

По 1989-ім роцї русиньскый возродный рух засягнув і Свідник. І з того краю походили люде, котры стояли при основаню Русиньской оброды, пак выникла ту Окресна орґанізація Русиньской оброды, но без огляду на „подїлїня в рамках властных“, русиньскы актівісты в містї і цїлім реґіоні зачали робити свою роботу, котра якбач впала на уроджайну землю.

Іншак ся ани не дасть оцїнити русиньска возродна робота, кедь посмотриме на резултаты списовань.

В містї, де доднесь дїє українізачна інштітуція – музей, і де шторік орґанізують українізачный фестівал, якось тых Українцїв не є. Люде вернули ся ку свому, ку русиньскому, што ясно відїти на чіслах. Значіть, кілько є в бывшій выставній скринї українізації Русинів, і кілько Українцїв? Даны бісїдують ясно.

У Свіднику, де днесь жыє нецїлых 11 тісяч жытелїв, ся ку Русинам, будь в першім або другім вопросї на народность в рамках списованя жытелїв із 2021-го року приголосило 3526 людей, што творить 34,68 процента населїня. Українцїв, так само в першім або другім вопросї, ся в славнім „україньскім Свіднику“ приголосило довєдна 214 людей, што творить 2,1 процента.

Треба ясно повісти факты. Русиньскы актівісты у Свіднику довгы рокы роблять честну, тверду роботу, в котрій знали підхопити і дїти, молодеж, і так рух не зістав лем на старых „кадрах“, як то є в припадї Українцїв. О тім свідчіть то, же у Свіднику каждый рік робить ся Віфлеємскый вечур, котрого одбыло ся вже 30. річників, і в рамках котрого приготовлюють ся дїти із школ, жебы зробити русинськый рождественный проґрам.

Свідник так само быв єдным з першыx, де русиньскый язык дістав ся до школы.

В минулости ся у Свіднику робила подїя, в котрій ся каждый рік мала презентовати нова русинька авторьска музика, а по парурочній перерві на тото надвязав конкурз Орфеус, котрый так само підхоплює і презентує молоды музичны таленты, якы хотять творити по русиньскы.

Свою роботу бізовно в тім зробило і єствованя фолклорного колектіву Маковіця і дїтячой Маковічкы, де так само підхоплюють ся люде, і прививать ся їм любов до русиньского.

Свідник так само быв єдным з першыx, де русиньскый язык дістав ся до школы, кедь там дїти учіти педаґоґ Мілош Стрончек. Тот сам Стрончек є і главным мотором Фестівалу културы Русинів Словакії, котрый выникнув як одповідь свідницькой оброды на продовжованя орґанізації українізачного фестівалу, і тот рік, хвала Богу, одбуде ся вже ёго 11-ый рочник.

І хоць не все мусиме быти согласны з проґрамом русиньского фестівалу, котрому многы припоминають, же пішов путёв комерції, Стрончек є пересвідченый, же і фесітвал поміг спопуларазітовати Русинів, русинство, і помочі попрощати ся з українізаціёв.

А факты знова бісїдують на благо того тверджіня. Хоць україньскый фестівал є „традічный“, з рока на рік є о нёго меншый, аж жалостный інтерес, покля русиньскый фестівал вітать наповненый амфітеатер. Золотым гвоздиком цїлой фестіваловой кавзы є уж і лем тот факт, же україньскый фестівал трубить на выцофаня.

Іщі не так цалком, але властно так. Бо тот рік вже орґанізаторы вырїшыли, же лем часть фестівалу буде у Свіднику, і майже 70-рочну традіцію ідуть перенести на амфітеатер до Пряшова. Мінить ся і назва – Свято русинсько-української культури. Меджі арґументами, чом так роблять, самы бісїдують, же о русиньскый „недобрый“ фестівал є великый інтерес, а нажаль, о їх якостный не є. І же Русины воюють проти Українцям, докінця і на фестівалї, зато то так є. А притім они, такзваны Русины-Українцї, хотять соєдиняти.

Кедь Мілош Стрончек перед 11-ма роками пришов на Округлый стіл Русинів Словакії з думков орґанізовати русиньскый фестівал, бо тым вытисне ся тот україньскый, може малохто му вірив. Но днесь то є реалность.

Люде перестали мати інтерес о українізацію, робота нашых орґанізацій навертать їх ку свому русиньскому, а як чорне на білім відїти в емблематічнім Свіднику неуспіх українізації.

Гей, мож арґументовати, же іщі і так мало людей голосить ся ку Русинам, кедь місто выникло з двох русиньскых сел. Але ту треба мати на увазї два факты. По перше, в містї уж реално жыють і люде, котры мали походжіня в селах околіцї, а в окресї Свідник все были і словацькы села.

По друге, меншы чісла Русинів, в порїваню з минулостёв, не суть неуспіх русиньскго возродного руху, без нёго бы обще Русинів уж не было. То неуспіх українізації, бо тота вела лем ку єдному в припадї Русинів – ку словакізації.

Нова капітола міста і окресу

Тот рік про місто і окрес Свідник зачала нова капітола. Поступно будуть прибывати села з русиньскым означінём, в містї і на окресї вже мож бісїдовати по русиньскы, русиньску азбуку буде мож відїти на веце і веце публічных місцях.

Релікт комунізму – Музей україньской културы, зіставать. З русиньскыма артефактами. Но бой за музей з боку русиньского руху не скінчів, і вшыткы мають надію, же єй Русины доведуть до перемогы.

Покля там тот релікт стоїть так як є, він одтеперь не сімболізує україньску културу, котру ани ниґда не сімболізовав, але неуспіх українізації. Бо в містї, де майже не є Українцїв, і котре стало офіціално русиньскым, є на сміх такый музей.

Музей одтеперь не сімболізує україньску културу, котру ани ниґда не сімболізовав, але неуспіх українізації.

Перед пару роками зачали Меджілабірцї презентовати ся як главне місто Русинів. Не буду коментовати іґнорацію історічного центра – Пряшова, де суть вшыткы вызначны інштітуції, лем треба припомянути, же днесь мають Меджілабірцї важного конкурента. Покля бы сьме мали бісїдовати о даякім главнім містї Русинів, пак місто Свідник, котре має веце жытелїв як цїлый окрес Меджілабірцї, і котре вызерать жывотаспособнїшым, буде якбач векшым фаворітом.

У Свіднику жыв єден великый і неповторятельный музикант, педаґоґ, пропаґатор Енді Варгола і русинства  – Осиф Кеселиця. Жаль, же новой капітолы того міста ся не дожыв. Бізовно бы зробив од радости порядный „башавел“. Але кедь єм першый раз відїв русиньскы написы на Містьскім урядї у Свіднику, спомянув єм собі на нёго меджі першыма.

 

Петро МЕДВІДЬ, ЛЕМ.фм. Фото: Томаш Михал Бабяк і автор статї. Языкова і ґрафічна управа: АРК в СР